چهارشنبه سوری از منظر روان‌شناسی

تاریخچه چهارشنبه سوری در ایران

یکی از آئین‌های سالانه و دیرینه ایرانیان جشن سوری، چهارشنبه سوری یا به عبارتی دیگر چارشنبه سوری است. ایرانیان آخرین سه شنبه سال خورشیدی را با بر افروختن آتش و پریدن از روی آن به استقبال نوروز می‌روند. چهارشنبه سوری، یک جشن بهاری است که پیش از رسیدن نوروز برگزار می‌شود. جشن سور از زمان‌های بسیار دور در ایران مرسوم بوده است. قبل از ورود اسلام به ایران هر سال ۱۲ ماه، و هر ماه به ۳۰ روز بوده که هر کدام از این ۳۰ روز اسمی مشخص داشته است که بعد از ورود اسلام به ایران تقسیمات هفته نیز به آن اضافه شد. در ایران باستان در پایان هر ماه جشن و پای کوبی با نام سور مرسوم بوده است. مختار برای کشتن یزید که در شهر کوفه که اکثر آنان ایرانی بوده‌اند از این فرصت استفاده کرده و در زمان همین جشن که مصادف با چهارشنبه بود یزید را قصاص نمود. بعد از گذشت چند سال بعد از ورود اسلام به ایران به آرامی جشن سور در ایران کم رنگ و به آخرین چهارشنبه سال محدود شد. جشن سور از مراسم اصیل ایرانی است و منشأ خارجی ندارد. آتش از عناصر چهارگانه است و تنها عنصری است که آلوده نمی‌شود به همین منظور از گذشته‌های بسیار کهن تاکنون این آداب مرسوم بوده است.

ظهور آتش بازی

آتش بازی در شب چهار شنبه سوری در زمان ناصرالدین شاه و به وسیله فرانسوی‌ها در ایران رواج پیدا کرد. در ابتدا فقط برای سرگرمی شاه این نمایش انجام می‌شد پس از آن مردم هم در این سرگرمی سهیم شدند و دستور نمایش آن در میدان توپ خانه صادر شد و مردم در آن جا به تماشای آتش بازی می‌ایستادند و کم کم به شکلی که امروزه اجرا می‌شود در آمد.

زردی من از تو، سرخی تو از من

غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا

ای شب چهارشنبه، ای کلیه جاردنده، بده مراد بنده

خاکستر چهارشنبه سوری، نحس است، زیرا مردم هنگام پریدن از روی آن، زردی و ییماری خود را، از راه جادوی سرایتی، به آتش می‌دهند و در عوض سرخی و شادابی آتش را به خود منتقل می‌کنند. سرود “زردی من از تو، سرخی تو از من “. در هر خانه زنی خاکستر را در خاک انداز جمع می‌کند، و آن را از خانه بیرون می‌برد و در سر چهار راه، یا در آب روان می‌ریزد. در بازگشت به خانه، در خانه را می‌کوبد و به ساکنان خانه می‌گوید که از عروسی می‌آید و تندرستی و شادی برای خانواده آورده است.
در این هنگام اهالی خانه در را به رویش می‌گشایند. او بدین گونه همراه خود تندرستی و شادی را برای یک سال به درون خانه خود می‌برد. ایرانیان عقیده دارند که با افروختن آتش و سوزاندن بوته و خار فضای خانه را از موجودات زیانکار می‌پالایند و دیو پلیدی و ناپاکی را از محیط زیست دور و پاک می‌سازند. برای این که آتش آلوده نشود خاکستر آن را در سر چهارراه یا در آب روان می‌ریزند تا باد یا آب آن را با خود ببرد.

تحریف آیین چهارشنبه سوری

یافته‌های پزوهشی نشان می‌دهد که تمامی آیین‌ها و یادمان‌هایی که مردم ایران در هنگامه‌های گوناگون بر پا می‌داشتند و بخشی از آنها همچنان در فرهنگ این سرزمین پایدار شده است، با منش، اخلاق و خرد نیاکان ما در آمیخته بود و در همه آنها، اعتقاد به پروردگار، امید به زندگی، نبرد با اهریمنان و بدسگالان و مرگ پرستان، در قالب نمادها، نمایش‌ها و آیین‌های گوناگون نمایشی گنجانده شده بود. رفتار خشونت آمیز و مغایر با عرف و منش جامعه نطیر آنچه که امروزه تحت نام چهارشنبه سوری شاهد آن هستیم، در هیچکدام از این آیین‌ها دیده نمی‌شود. بهتر است بگوییم، کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش سلامتی مردم را هدف می‌گیرند، با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آیین چهارشنبه سوری را تحریف کرده‌اند. پس امیدوارم دوستان عزیز با خواندن این مطالب، قشنگی این رسم کهن ایرانی را با انجام کارهای خطرناک و استفاده از ترقه‌های غیر مجاز خراب نکنند…

خاتون چهارشنبه کیست؟

در روایت‌هایی آمده که فلسفه خانه‌تکانی عید نوروز هم به بهانه خروجِ خاتون چهارشنبه از چاه و اهمیت خوش‌یمنیِ قدم اوست. افسانه‌ای قدیمی در میان مردم گیلان، دیلم، آذربایجان و میناب رایج است که بر این باور است که بانویی زیبا به نام «چهارشنبه خایین یا خاتون» در داخل چاه‌های آب زندگی می‌کند و از سرنوشت همه‌چیز و همه‌کس آگاه است. اگر کسی در نیمه‌شب چهارشنبه‌سوری به نیّت باخبر شدن از سرگذشتش، سر و گردنش را وارد دهانه چاه کند و چندین بار نام چهارشنبه خاتون را بخواند، خاتون از او تقاضا می‌کند تا گیسویش را بگیرد و او را از چاه بیرون بکشد. اگر شخص جرات بکند و به خواسته او جامه عمل بپوشاند، آرزویش برآورده می‌شود، ولی اگر بترسد، خاتون از چاه درآمده، سیلیِ محکمی به او می‌زند و پنهان می‌شود. «خاتون چهارشنبه» شجاعت افراد را محک می‌زند و سمبلی زنانه است و بی‌شباهت به اسطوره آب نیست.

در روایت دیگری از این افسانه، باور بر این است که در یک چاه قدیمی، خاتونی زندگی می‌کند که چهارشنبه آخر سال بیرون می‌آید و به خانه‌ها سرکشی می‌کند. اگر خانه‌ها تمیز باشند، برای آن‌ها برکت می‌فرستد و اگر کثیف باشند، لعن می‌کند.

در ایران قدیم،‌ زنان برای دیدار چهارشنبه خاتون و حاجت‌خواهی از او، در سپیده‌دم چهارشنبه آخر سال مدخل، ورودی و در خانه‌ها، کوچه‌ها و گذرها را می‌رُفتند، بدون این‌که به کسی بگویند. آن‌ها بر این باور بودند که خاتون با جامه سفید و کلامی دل‌نشین، به دیدارِ آن‌ها می‌آید. آن‌ها از آن‌جایی‌که بر این باور بودند که خاتون به خانه‌های کثیف و آلوده نمی‌آید و اهل خانه را از نعمت و برکت دیدارِ خود بی‌بهره می‌کند، برای پذیرایی از چهارشنبه خاتون، خانه‌ها را می‌رُفتند و از آلودگی و پلیدی پاک می‌کردند و در چهار گوشه خانه اسفند می‌سوزاندند. از قضا، فلسفه خانه‌تکانی عید نوروز هم به بهانه خروجِ خاتون چهارشنبه از چاه و اهمیت خوش‌یمنیِ قدم اوست. زنان با کوکویی که از هفت‌گونه سبزی تشکیل‌شده و چندین نوع خوراکی دیگر که بر سر ایوان خانه و چاه‌ها می‌گذاشتند، از خاتون پذیرایی می‌کردند. بعضی از پژوهشگران این شخصیت افسانه‌ای و رسم و آیین خاتون چهارشنبه را بدیل و معادل «بابا نوئل» اروپایی می‌دانند.

خاتون چهارشنبه محک شجاعت؛ و یک سنبل زنانه است، مانند عنصر آب؛ در افسانه‌ای آمده است که آب چاه می‌جوشد و چهارشنبه خاتون بالا می‌آید و به صورت کسی که او را صدا زده سیلی می‌زند. اگر زن شجاع باشد و بیهوش نشود و با صدای بلند خواسته خود را بیان کند، آن خواسته برآورده می‌شود.

در این افسانه عنوان شده است که در یک چاه قدیمی خاتونی زندگی می‌کند که چهارشنبه آخرسال از چاه بیرون می‌آید و به خانه‌ها سرکشی می‌کند. اگر خانه‌ها تمیز باشند برکت می‌دهد و اگر کثیف باشند لعن می‌کند و فلسفه خانه تکانی عید هم به این دلیل است که خاتون چهارشنبه می‌خواهد بیاید.

همچنین مجمعی از غذاهایی که در آنها هفت نوع سبزی وجود دارد مانند کوکوسبزی، یا آشی که شامل هفت نوع سبزی محلی است درست می‌کنند و این مجمع غذا را در ایوان می‌گذارند. اگرچهارشنبه خاتون بیاید و سر بزند و از این مجمع غذا بخورد این غذا متبرک می‌شود و روز بعد این غذا را به بیماران می‌دهند به نیت شفا.

در افسانه‌ای آمده است که آب چاه می‌جوشد و چهارشنبه خاتون بالا می‌آید و به صورت کسی که او را صدا زده سیلی می‌زند. اگر زن شجاع باشد و بیهوش نشود و با صدای بلند خواسته خود را بیان کند، آن خواسته برآورده می‌شود.

روان‌شناسی عاطفی «چرشنبه سوری» / هیجان طلبی یا حس ترس؟!

نتایج پژوهش‌ها بیانگر آن است که ویژگی‌های شخصیتی، پیش‌بینی کننده‌های مهمی برای مشکلات رفتاری، بزهکاری و رفتارهای پرخطر هستند. ویژگی شخصیتی خاصی مثل هیجان‌خواهی، یکی از مهم‌ترین عواملی است که بر تمایل افراد به رفتارهای پرخطر اثر می‌گذارد که به صورت نیاز به تجارب و هیجان‌های متنوع، جدید و پیچیده و همچنین تمایل به پذیرش خطرات جسمی و اجتماعی برای دستیابی به اینگونه تجارب، تعریف شده است. در واقع در مورد برخی افراد، پاداش نهفته در پس فعالیت‌های پرخطر، بر هر تنبیه احتمالی می‌چربد و این افراد برای کسب هیجان‌های شدید، گرایش ذاتی به خطرجویی و خطرپذیری دارند. در واقع این افراد، محرک‌های محیطی و بیرونی را ترجیح می‌دهند و به یکنواختی حساس‌اند، از فقدان اینگونه محرک‌ها خسته شده و تلاش می‌کنند با روی آوردن به رفتارهای پرخطرف به عنوان تجاربی با بار هیجانی زیاد، کمبود تحریک در منابع محیطی را جبران کنند. لازم به ذکر است چون افراد دارای هیجان‌خواهی زیاد، همیشه نیازمند محرک‌های گوناگون، جدید و حاوی چاشنی خطر هستند، لازم است تا فعالیت‌های محرک بی‌خطر در دسترس جامعه باشد. وقتی فرصتی برای فعالیت‌های پرهیجان و برانگیزنده وجود ندارد، رفتار جنایی و پرخطر، جایگزین آن می‌شود.

هر فردی باید بتواند هیجانات خود را کنترل کند و حس لذت خود را به تعویق بیاندازد و روش و مکان مناسبی برای تخلیه هیجانات خود پیدا کند اما برخی از افراد با توجه به ویژگی‌های شخصیتی خود توانایی تشخیص مکان، زمان و موقعیت مناسب برای تخلیه هیجانات خود را ندارند پس در مورد چهارشنبه سوری نیز می‌توان مکان و تجهیزات استانداردی را فراهم کرد تا از میزان رفتارهای پرخطر کم شود.
در برخی از اختلالات شخصیت مواردی چون وجدان و همدلی در ساختار منش فرد شکل نمی‌گیرند، همین مسئله باعث نقض مکرر حقوق دیگران و تمایل به بروز رفتارهایی که امنیت دیگران را سلب می‌کند می‌شود. مسائل رشدی و تربیتی مانند فقدان محیط امن و آرام خانواده، عدم وجود اتصالات امن خانوادگی و دوستی، و نداشتن الگوهای رفتاری مناسب برای همانندسازی، عوامل مهمی در بروز رفتارهای پرخطر هستند، بنابراین آموزش مهارت‌های فرزندپروری، بهبود روابط والدین، شناسایی و بازتوانی خانواده‌های آسیب‌دیده می‌توانند در کاهش رفتارهای پرخطر نوجوانان مؤثر باشند.
همچنین عامل «فشار گروه» تأثیر بسزایی در عملکرد گروه سنی نوجوانان دارد، رفتارهای پر خطر چهارشنبه سوری بیشتر از سوی نوجوانان اتفاق می‌افتد و کمتر شاهدیم که افراد میانسال و کهنسال در این شب دست به انجام رفتارهای پرخطر بزنند. یکی از عوامل مؤثر بر رفتار نوجوانان و جوانان نیز فشار گروه است. نوجوانان برای تأیید شدن از سوی گروه دوستی خود، نیاز دارند تا قوانین آن را رعایت کنند، و از سوی گروه خود احساس فشار می‌کنند. برای ماندن در گروه حس می‌کنند که باید با آن همرنگ شوند. بنابراین این احتمال وجود دارند که نوجوانان در این گروه‌ها برای تأیید شدن دست به رفتارهای پرخطر بزنند. فقدان فضای امن خانوادگی نوجوانان را مجبور به سر سپردن به فشار گروه‌های خود می‌کنند.
زیمباردو یک رواشناس اجتماعی با مطالعه گروه‌های بزرگ، اصطلاحی را تحت عنوان فرد زدایی ابداع کرد. اگرفردی، خصوصاً یک نوجوان، در گروه بزرگ و ناشناسی که ویژگی‌های مشترک دارند قرار گیرد، کنترل تکانه و رفتارهایش تحت تأثیر آن قرار خواهد گرفت و در پی آن هیجان بالایی را تجربه کرده و ممکن است رفتارهای پر خطری را انجام دهد. ما در فارسی به این پدیده «جو گیری» می‌گوییم.
موارد زیادی وجود دارد که فرد در زندگی خویش رفتار پر خطری نداشته، اما زمانی که در یک گروه بزرگ‌تر با یک ویژگی مشترک قرار گرفته است، برای پیروی از آنها دست به رفتارهای پرخطری زده است. مراسم چهارشنبه سوری دقیقاً همین ویژگی‌ها را دارد. ممکن است با تشویق حضور خانواده‌ها، اقشار اجتماعی، گروه‌های سنی مختلف در این جشن بتوان فضای یک‌دست آن‌را شکست و جو آن را ملایم‌تر کرد.

متخصصان مطالعات بسیاری در زمینه افزایش و کاهش رفتارهای پر خطر در جوامع مختلف انجام داده و در نهایت به این نتیجه رسیده‌اند که اگر «یکپارچگی اجتماعی» کاهش پیدا کند، رفتارهای پر خطر آن جامعه نیز افزایش می‌یابد. یکپارچگی اجتماعی را می‌توان احساس نزدیکی افراد جامعه، میزان روابط دوستانه و محبت آمیز و تعامل‌های بین گروهی، بر اساس ارزش‌های مشترک و منجسم تعریف کرد.
عواملی مانند مدرنیته، مهاجرت از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و تشکیل خرده‌فرهنگ‌ها، شکاف طبقاتی، مشکلات مالی و… می‌تواند موجب کاهش یکپارچگی اجتماعی شده و سبب افزایش رفتارهای پرخطر شود، گفت: متأسفانه شاهد کاهش یکپارچگی اجتماعی هستیم و به همین دلیل رفتارهای پر خطر نیز افزایش پیدا کرده است.
نوجوانان ما در دوران بلوغ و نوجوانی، ناگهان احساس می‌کنند که در جامعه رها شده‌اند. این افراد ممکن است گیج و مضطرب شوند، بنابراین برای یافتن جایگاه جدید خود ممکن است دست به رفتارهای پرخطر بزنند تا بتوانند خود را پیدا کنند. در واقع نوجوانان ما مناسک عبور مناسبی برای ورود از خانه به جامعه ندارند، لذا خودشان با انجام اعمال پرخطر سعی می‌کنند این گذار را به سرانجام برسانند. جامعه‌شناسان، مسئولان و روانشناسان باید مناسکی برایشان تعریف کنند تا به آرامی وارد جامعه شوند و برای وصل خود به جامعه دست به انجام رفتارهای پرخطری نزنند.
با توجه به موارد فوق برای کاهش رفتارهای پرخطر در چهارشنبه سوری ضروری است روی هر یک از ریشه‌های فوق کار بنیادی انجام داد، زیرا اقدامات گذرای مقطعی و سطحی ثمربخش نخواهند بود.

به امید سالی نکو و چهارشنبه آخر سالی سرشار از شادی و آرامش